Nhiều người biết rõ dược phẩm có thể gây dị ứng nhưng sẽ ngạc nhiên khi biết thực phẩm chức năng cũng có nguy cơ đó, như mới đây có người dùng thực phẩm chức năng trị bệnh lupus ban đỏ và bị dị ứng rất nặng, phải nhập viện.

Bẫy dị ứng trong thực phẩm chức năng

Không tuỳ tiện dùng thực phẩm chức năng

Có lẽ do hai chữ “thực phẩm” trong tên gọi đã gây ngộ nhận rằng thực phẩm chức năng cũng hiền lành như thức ăn, thức uống dùng hàng ngày.

Thực phẩm chức năng là những chế phẩm bắt nguồn từ thực phẩm đã được thay đổi thành phần qua chế biến, bổ sung nhằm đưa đến tác dụng sinh lý nào đó có lợi cho sức khoẻ, ngoài cung cấp chất dinh dưỡng cơ bản. Trên nhãn, bao bì thực phẩm chức năng bắt buộc phải ghi rõ: “Đây không phải là thuốc và không được dùng để thay thế thuốc”.

Tuỳ vào mục đích đăng ký sản phẩm là thuốc hay thực phẩm chức năng mà các chế phẩm bào chế từ cùng một loại dược liệu sẽ được gọi với tên tương ứng. Trong nhiều trường hợp thực phẩm chức năng là trung gian giữa thực phẩm và thuốc.

Bản thân các dược thảo, chế phẩm bắt nguồn từ thực phẩm... hiện diện trong thực phẩm chức năng không gây dị ứng nhưng các tá dược hay chất bảo quản thì đều có nguy cơ đó, thậm chí gây dị ứng rất nặng (lưu ý, bất cứ thực phẩm chức năng nào cũng đều chứa tá dược và chất bảo quản!). Do đó, giống như thuốc, thực phẩm chức năng cũng gây dị ứng và trong trường hợp này có thể gọi là “dị ứng thuốc”.

Khi sử dụng thuốc bằng cách đưa thuốc hay thực phẩm chức năng (thậm chí là một số thức ăn kiểu như tôm, cua…) vào cơ thể, thuốc được xem là “chất lạ”. Phản ứng tự nhiên của cơ thể là chống lại chất lạ đó bằng những phản ứng gọi là phản ứng kháng nguyên – kháng thể.

Kháng nguyên chính là chất lạ còn kháng thể là các chất do bạch cầu sinh ra có tên immunoglobulin (Ig) với nhiều loại IgM, IgG, IgA, IgE… sẽ gắn vào kháng nguyên để vô hiệu hoá. Đối với một số người nhạy cảm, phản ứng kháng nguyên - kháng thể xảy ra mãnh liệt đưa đến rối loạn, gọi là dị ứng. Dị ứng thuốc hay dị ứng thực phẩm chức năng chính là phản ứng khác thường của cơ thể khi tiếp tục lần thứ hai hay những lần sau với một thuốc hay thực phẩm chức năng mà trong thành phần có tính chất gây dị ứng (chuyên môn gọi là dị nguyên).

Dị ứng có thể làm chết người

Dị ứng thuốc không phụ thuộc liều lượng nên sẽ xảy ra dị ứng dù thuốc hay thực phẩm chức năng dùng đúng liều hoặc thậm chí dùng rất ít, tức dưới liều chỉ định. Phản ứng dị ứng chỉ xảy ra ở một số ít bệnh nhân gọi là người dễ dị ứng, hoặc người có cơ địa dị ứng (đã bị viêm mũi dị ứng hay hen suyễn…) cho nên, có thuốc nhiều người dùng chẳng bị gì nhưng dùng ở người khác thì bị dị ứng.

Trong thuốc, ngoài dược chất còn có tá dược, chất bảo quản, tạp chất… người dùng thuốc có thể dị ứng với bất cứ thành phần nào. Tình trạng dị ứng sẽ biến mất với việc ngưng dùng thuốc.

Dị ứng thuốc hay thực phẩm chức năng biểu hiện bằng nhiều dạng. Nặng nhất là sốc phản vệ, với biểu hiện xanh tím tái, tụt huyết áp, loạn nhịp tim, truỵ tim mạch, có thể gây chết người. Hoặc nhẹ hơn ở nhiều nơi: trên da nổi mề đay, mẩn ngứa; trên hệ hô hấp khó thở, hen suyễn; trên hệ tiêu hoá đau bụng, nôn mửa, tiêu chảy; trên mắt bị viêm đỏ kết mạc...

Dị ứng thuốc được phân loại thành bốn kiểu (gọi là týp 1, 2, 3, 4), trong đó “phản ứng tức thì kiểu phản vệ” (týp 1) xảy ra nhanh, khởi phát sau khi tiếp xúc thuốc khoảng 15 phút. Có phản ứng chậm hơn gọi là “phản ứng độc tế bào” (týp 2) với triệu chứng xuất hiện sau vài giờ, hoặc xuất hiện sau vài ngày như hội chứng Stevens-Johnson, hội chứng Lyell gây bong da, tróc niêm mạc như bỏng toàn thân... Lưu ý, không chỉ dùng dạng uống hay tiêm mới dễ bị dị ứng mà dùng dạng thuốc cho tác dụng tại chỗ như thuốc bôi ngoài da hay thuốc nhỏ mắt cũng bị dị ứng, đã từng có người dùng thuốc nhỏ mắt chứa sulfamid bị hội chứng Stevens-Johnson rất nặng.

Không tuỳ tiện dùng thực phẩm chức năng

Để phòng tránh dị ứng thuốc nói chung, kể cả thực phẩm chức năng, cần xem việc dùng các sản phẩm này là hệ trọng, chỉ dùng khi thật sự cần thiết và có hiểu biết tối thiểu về cách dùng, liều lượng, tính năng, tác dụng phụ. Nếu có nghi ngờ bệnh của mình nên đến bác sĩ khám để được chỉ định dùng đúng thuốc.

Với thực phẩm chức năng hay thuốc đông y cũng chỉ nên dùng khi thật sự cần thiết, tránh tuỳ tiện và luôn cảnh giác nguy cơ dị ứng xảy ra bất kỳ lúc nào. Riêng những trường hợp dùng thực phẩm chức năng hay thuốc đông y trị lupus ban đỏ là không xác đáng vì tới nay chưa có nghiên cứu nào chứng minh được hiệu quả rõ rệt trong điều trị lupus ban đỏ bằng những chế phẩm đó.

Khi đang dùng thuốc hay bất cứ thực phẩm chức năng nào, nếu xảy ra các phản ứng bất thường như ngứa, nổi mề đay, khó thở, hoặc cảm thấy rất khó chịu thì ngưng ngay, đến tái khám ở bác sĩ đã chỉ định thuốc để có hướng xử trí thích hợp.

Khi bị dị ứng loại thuốc hay thực phẩm chức năng nào rồi thì tuyệt đối không dùng loại đó nữa. Khi đi khám bệnh hoặc mua thuốc phải thông báo cho bác sĩ hoặc dược sĩ biết những loại thuốc và thực phẩm chức năng đã bị dị ứng trước đây và những loại thuốc đang dùng. Khi đó, bác sĩ và dược sĩ sẽ tránh cho dùng những thuốc hay thực phẩm chức năng gây nguy hại.