Sỏi tiết niệu là một bệnh thường gặp ở tuổi trung niên, nam giới mắc nhiều hơn nữ giới và là bệnh hay tái phát. Đặc điểm của sỏi đường tiết niệu là thường gây tắc hệ thống tiết niệu (tuy nhiên còn tùy thuộc vào vị trí, kích thước và tính chất của sỏi), gây nhiễm khuẩn và gây đau vùng thắt lưng (có thể đau âm ỉ hay đau dữ dội trong cơn cấp tính). Vị trí của sỏi có thể ở thận (một hay hai bên), niệu quản (một hay hai bên) và bàng quang.

Khi mắc bệnh sỏi tiết niệu có dấu hiệu gì?

Đau: Đau vùng thắt lưng có khi âm ỉ suốt ngày, suốt tháng nhưng có khi cơn đau dữ dội mà thường gọi là cơn đau quặn thận (đau lăn lộn không thể ngồi, nằm yên được). Trong các cơn đau quặn thận thường sỏi tắc ở tổ chức thận (đài, bể thận...) hoặc sỏi đã di chuyển xuống niệu quản. Cơn đau quặn thận rất điển hình từ vùng thắt lưng và lan dọc theo đường đi của niệu quản đến vùng bẹn và vùng sinh dục.

Đái buốt, đái rắt, đái són...: Nước tiểu trong các cơn đau thường đục, đỏ, có khi có máu mà mắt thường có thể nhìn thấy được (gọi là đái máu đại thể), nhưng cũng có khi đái ra  máu nhưng mắt thường không nhìn thấy được, phải xét nghiệm nước tiểu, soi kính hiển vi mới thấy có hồng cầu gọi là đái máu vi thể.

Sốt: Trước hoặc trong cơn đau có thể có sốt cao, rét run và nước tiểu đục do bị nhiễm khuẩn gây viêm đài thận và bể thận hoặc viêm bàng quang. Tuy vậy, cũng có những trường hợp sỏi tiết niệu có nhiễm khuẩn nhưng bệnh nhân không sốt mà chỉ thấy đái đục. Kèm theo sốt, rét run, có thể buồn nôn, nôn thực sự. Nếu có tổn thương tổ chức thận bệnh nhân có thể phù. Thường phù ở mi mắt.

Thăm khám thấy đau ở thắt lưng khá rõ, có thể thấy dấu hiệu chạm thận và bập bềnh thận, điểm niệu quản có sỏi ấn vào đau.

Khi nghi bị sỏi đường tiết niệu nên làm những xét nghiệm gì?

Thông thường, một trường hợp nghi bị sỏi tiết niệu có thể tiến hành các xét nghiệm từ đơn giản đến hiện đại như chụp Xquang, siêu âm, đặc biệt là xét nghiệm nước tiểu.

Chụp Xquang: Trong các thành phần của sỏi đường tiết niệu có loại sỏi cản quang nhưng cũng có những loại sỏi không cản quang. Những loại sỏi cản quang khi chụp thận không chuẩn bị có thể phát hiện được. Tuy vậy có hơn 10% sỏi thuộc loại không cản quang nên khi chụp Xquang hệ thống tiết niệu không chuẩn bị rất có thể không phát hiện thấy sỏi, vì vậy khi có các triệu chứng lâm sàng nghi là sỏi đường tiết niệu mà chụp Xquang hệ thống tiết niệu không thấy sỏi thì chưa nên kết luận là không có sỏi tiết niệu. Để khắc phục tình trạng này, người ta khuyên nên chụp niệu đồ tĩnh mạch sẽ cho thấy hình ảnh sỏi tiết niệu và còn cho biết chức năng của 2 thận. Trong trường hợp cần thiết nên chụp cắt lớp vi tính kết hợp để phát hiện các loại sỏi nhỏ.

Siêu âm: Hiện nay siêu âm đang được ứng dụng khá rộng rãi giúp ích nhiều cho việc xác định sỏi đường tiết niệu. Ưu điểm của phương pháp này là nhanh cho biết được số lượng, kích thước và vị trí của sỏi, tình trạng đường tiết niệu (đài bể thận, niệu quản giãn hay không, niêm mạc bàng quang có phù nề hay không...).

Xét nghiệm nước tiểu cho biết khá nhiều thông số liên quan đến sỏi đường tiết niệu, ví dụ như sỏi thuộc loại sỏi gì (sỏi canxi oxalat hay canxi phốt phát, sỏi amoni – magie, sỏi axit uric...). Sỏi canxi hay gặp nhất, chiếm tỷ lệ khoảng từ 60 – 80%. Sỏi canxi có khả năng cản quang nên khi chụp Xquang có thể trông thấy rõ. Sỏi amoni – magie phốt phát chiếm tỷ lệ từ 5-15%, kích thước thường to và có hình dạng đặc biệt (hình san hô) và cũng có khả năng cản quang. Sỏi axit uric chiếm tỷ lệ khá dao động từ 1 – 20%, đặc biệt loại sỏi này không cản quang nên khi chụp Xquang không thể thấy được hình ảnh của sỏi. Xét nghiệm nước tiểu cũng cho biết trong nước tiểu có hồng cầu, bạch cầu, trụ niệu hay trụ hạt? Trong những trường hợp cần thiết người ta nuôi cấy nước tiểu để xác định có bị nhiễm khuẩn hay không và nếu có thì vi khuẩn gây bệnh thuộc loại nào và nhạy cảm với loại kháng sinh gì... Ngoài ra người ta còn phân tích nước tiểu để biết về chỉ số creatinin, độ pH, điện giải...

Những bệnh gì dễ chẩn đoán nhầm với bệnh sỏi đường tiết niệu?

- Trong các cơn đau quặn thận cần chẩn đoán phân biệt với bệnh tắc ruột, sỏi đường mật, sỏi tụy, viêm tụy cấp...

- Nếu cơn đau về phía bên hố chậu phải (thường gặp trong sỏi niệu quản phải khoảng 1/3 dưới chỗ niệu quản bị gấp khúc), có sốt nhẹ, nôn hoặc buồn nôn cần lưu ý đến bệnh ruột thừa. Đau vùng hố chậu phải còn có thể do viêm đại tràng, ở phụ nữ có thể là viêm phần phụ hoặc u nang buồng trứng, đặc biệt trong u nang buồng trứng xoắn hoặc đã vỡ...

Khi nghi bị sỏi đường tiết niệu nên làm gì?

- Đi khám bệnh càng sớm càng tốt để thầy thuốc có chẩn đoán chính xác và có hướng điều trị và tư vấn cho người bệnh, tránh để bị bệnh nặng và có biến chứng (chảy máu, giãn đài, bể thận, viêm cầu thận, sỏi to làm tắc gây bí tiểu tiện, thận ứ nước... ảnh hưởng đến chức năng của thận) mới đi khám. Thầy thuốc sẽ có hướng điều trị thích hợp cho từng loại sỏi tiết niệu, với phương châm là làm sao hết sỏi nhưng vẫn giữ được thận và chức năng thận không bị ảnh hưởng là điều lý tưởng nhất. Người nghi bị sỏi tiết niệu cần uống nhiều nước để làm sao lượng nước tiểu trong mỗi ngày tối thiểu có từ 1,5 lít.  Tránh để nhiễm khuẩn đường tiết niệu, nhất là nữ giới do cấu tạo sinh lý đặc biệt của lỗ đái rất dễ gây nhiễm khuẩn đường tiết niệu ngược dòng. Chế độ ăn cũng rất cần lưu ý: ví dụ những người bị sỏi tiết niệu loại canxi oxalat nên hạn chế ăn tôm, cua, các chất giàu canxi...    


(Theo PGS.TS.BS. Bùi Khắc Hậu // Đại học Y Hà Nội)